Appendix:Yaruro word list
Yaruro word list from Mosonyi & García (2000):[1]
Mosonyi & García (2000)
[edit]| Spanish gloss | Yaruro |
|---|---|
| a, para | rṍ, röpẽ́ |
| agua | uí |
| agudo | gaipá |
| ala | pjü̃dá |
| alguno | kjãr̃ẽmṍ |
| allí, allá | o̧dȩpẽ́ |
| amarillo | ko̧ȩ́ |
| ancho | pjatȩ́ |
| angosto | buíchji̇̃ |
| animal | kjõr̃ṍmẽ́ |
| año | uí |
| apretar | akjí, akjímĩtȩ́ |
| aquí | dyõayö́ |
| árbol | tó |
| arena | ngãvẽ́ |
| atar | dyurá |
| atrás | durí |
| barriga | akö́ |
| beber | jará |
| blanco | bȩrȩbȩrȩá |
| boca | dyá |
| borrar | ngĩdö́ |
| bosque | tó mãr̃ĩ́ |
| bueno | chjadȩ́ |
| cabello | kü̃́ |
| cabeza | tjo̧bȩ́ |
| caer | kjatö́, chĩnã́ |
| caliente | tó̧ |
| caminar | baö́ |
| camino | nṍ |
| cantar | tõjé ngõã́ |
| carne | ngõã́ |
| cavar | dabú ãnõpá |
| cazar | ngũnã́ |
| ceniza | kjõdȩ́ pjurú |
| cerca | jachí dãĩ́ |
| cielo | ãdȩ́ |
| cinco | kjãr̃ichímõ |
| comer | jurá |
| cómo | ñü̃tá |
| con | r̃ö́ |
| congelar | chjǘchjá pãr̃ẽ́ |
| contar | atarapá |
| corazón | chjĩ́ |
| correcto | mãẽ́ chjadȩ́ |
| cortar | ko̧apá |
| corteza | tó í |
| corto | tükü̃mĩ́ |
| coser | tjibó kará |
| cuándo | nü̃parö́ |
| cuatro | jado̧chĩmĩ́ |
| cuello | go̧ro̧dyá |
| cuerda | kãĩ́ |
| culebra | pó |
| chupar | chĩã́ |
| dar | dyo̧ró̧ |
| decir | ñṍ |
| delgado | buíchjĩ |
| derecho | dȩbȩ́ |
| día | dó |
| diente | jõdȩ́ |
| dónde | tjãnã́ rö́, tjãnã́ röpẽ́ |
| dormir | mõã́ |
| dos | ñõãr̃ĩ́ |
| él | o̧dȩ́ |
| ellos | o̧dȩrṍ |
| empujar | arȩngi̇̃dö́ |
| en | rö́ |
| escupir | dyá uí pjuyú |
| ése | o̧dȩ́ |
| esposa | iãĩ́ o̧ãĩchiá |
| esposo | o̧ãĩ́ iãĩchiá |
| estar | kjiá |
| éste | dyo̧dȩ́ |
| estrella | bo̧ȩ́ |
| flor | chjuchjú |
| flotar | pjurȩpá |
| fluir | kãmẽ́ |
| frío | chjǘchjá |
| frotar | ngĩdö́ngĩdö́kjiá |
| fruto | tó chó |
| fuego | kjõdȩ́ |
| girar | karupá |
| grande | bũĩ́dȩ, ãnã́ |
| grasa | ñṍ |
| grueso | bũĩ́dȩ |
| gusano | pü̃rü̃́ |
| halar | mũĩgatȩ́ |
| hendir | tutupȩ́, ngũnã́ |
| hielo | uí chjǘchjá |
| hierba | körö́ |
| hígado | mã́ |
| hincar | idȩ́ idȩ́ guá |
| hinchar | bũĩ́dȩpá |
| hoja | to pjü̃dá |
| hombre | o̧ãĩ́ |
| hueso | jú |
| huevo | nü̃́ |
| húmedo | úchja |
| humo | chjö́ |
| jugar | chjao̧kjiá |
| lado derecho | mũĩchjiá tãr̃ãrí |
| lado izquierdo | oé tãr̃ãrí |
| lago | tjá ãnã́ |
| lanzar | á, aé kjiá |
| largo | ngõãtĩ́ |
| lavar | tjibó jo̧á |
| lejos | jachí |
| lengua | tjo̧põnṍ |
| liso | uyú chjãĩ́ |
| luna | gupẽnẽ́ |
| llover | kjó̧ pá |
| madre | áĩ |
| malo | chjãĩ́dȩ |
| mano | ichí |
| mar | uí ãnã́ |
| matar | ngũnã́ |
| miedo | uapá |
| mirar | daé kjiá |
| mentira | mãẽchjádȩ |
| montaña | ñãmĩ́ |
| morder | juipá |
| morir | jãbó |
| mucho | jĩr̃ã́ |
| mujer | iãĩ́ |
| nadar | uí rö́ tuá |
| nariz | ĩbupuȩ́ |
| negro | burȩburȩá |
| niebla | jurukjó |
| nieve | uí chjǘchjá bȩrȩbȩrȩá |
| niño | buíchjĩ |
| no | kjü̃r̃ĩ́ma |
| noche | ngẽnẽ́ |
| nombre | kẽ́ |
| nosotros | ãr̃õr̃ẽ́ |
| nube | ãdȩ́ ȩ́ |
| nuevo | pȩachjá |
| oído | tãr̃ãpuȩ́ |
| oír | tãrȩ́ |
| ojo | dachó |
| oler | pjĩdö́ |
| otro | kjãr̃ẽmṍ |
| padre | ámãĩ |
| pájaro | puá |
| palo | tó |
| pegar | kjaé bedé |
| pelear | kjaé guá |
| pensar | jõr̃ẽtá |
| pequeño | to̧kṍi |
| perro | oré, aoré |
| persona (yaruro) | pũmẽ́ |
| persona (criollo) | nĩvȩ́ |
| pesado | chachá |
| pez | chṍ |
| pie | tá |
| piel | í |
| pierna | dyaí jú |
| piojo | nẽ́ |
| pluma | puaché |
| poco | jĩr̃ã́dȩ |
| podrido | tupuchjá |
| polvo | dabú chjö́ |
| porque | tará |
| qué | tjãnã́ |
| quemar | küapá |
| quién | chijá |
| rabo | chjiá jú, chjiá |
| raíz | to tãkǘ |
| rascar | tüká ko̧arí, ko̧arí |
| reír | aȩr̃ĩkjiá |
| respirar | jẽvapá |
| río | bȩá |
| rojo | ko̧ȩ́ |
| romo | baibaiá |
| saber | dabá |
| sal | dyago̧aemẽ́ |
| sangre | gué |
| seco | gaó̧, ga, gao̧chjá |
| sentarse | chá |
| si (condicional) | rö́ judí |
| sol | dó |
| soplar | pjurapá |
| sostenerse | mĩtȩ́ kjiá |
| sucio | ingȩr̃ȩchiá |
| tierra | dabú |
| todo | o̧tȩ́bo |
| tonto | kẽnãdȩmȩ́ |
| tripa | akö́ tó |
| tres | tjarar̃ĩ́ |
| tú | mẽnẽ́ |
| uno | kjãr̃ẽ́mẽ |
| ustedes | mẽnẽr̃ṍ |
| venir | mãnã́, jãnã́ |
| verde | chjãchjá |
| viejo | o̧tȩ́mãĩ |
| viento | pjaȩpá |
| vivir | kjõr̃ṍ |
| volar | uȩ́ rö́ pjõã́ |
| vomitar | ungõdo̧chö́ |
| y | jĩdȩ́r̃i̇̃, pẽãjãdí |
| yo | ko̧dȩ́ |
References
[edit]- ^ Mosonyi, Esteban Emilio and Jorge Ramón García. 2000. Yaruro (Pumé). In Mosonyi, Esteban Emilio and Jorge Carlos Mosonyi (eds.), Manual de Lenguas Indígenas de Venezuela, 544-593. Caracas: Fundación Bigott.