ხე

Georgian

Etymology

From Old Georgian ხე (xe); see below for more.

Pronunciation

• IPA^(key): [χe]
• Hyphenation: ხე

• Audio:

  (file)

Noun

ხე • (xe) (plural ხეები)

1. tree
2. (computing) tree

Declension

Declension of ხე (see Georgian declension)

	singular	plural	archaic plural
nominative	ხე (xe)	ხეები (xeebi)	ხენი (xeni)
ergative	ხემ (xem)	ხეებმა (xeebma)	ხეთ(ა) (xet(a))
dative	ხეს(ა) (xes(a))	ხეებს(ა) (xeebs(a))	ხეთ(ა) (xet(a))
genitive	ხის(ა) (xis(a))	ხეების(ა) (xeebis(a))	ხეთ(ა) (xet(a))
instrumental	ხით(ა) (xit(a))	ხეებით(ა) (xeebit(a))	—
adverbial	ხედ(ა) (xed(a))	ხეებად(ა) (xeebad(a))	—
vocative	ხევ (xev)	ხეებო (xeebo)	ხენო (xeno)

Notes: archaic plurals might not exist.

Postpositional inflection of ხე (see Georgian postpositions)

dative-case postpositions	singular	plural
-ზე (-ze, “on”)	ხეზე (xeze)	ხეებზე (xeebze)
-თან (-tan, “near”)	ხესთან (xestan)	ხეებთან (xeebtan)
-ში (-ši, “in”)	ხეში (xeši)	ხეებში (xeebši)
-ვით (-vit, “like”)	ხესავით (xesavit)	ხეებივით (xeebivit)
genitive-case postpositions	singular	plural
-თვის (-tvis, “for”)	ხისთვის (xistvis)	ხეებისთვის (xeebistvis)
-ებრ (-ebr, “like”)	ხისებრ (xisebr)	ხეებისებრ (xeebisebr)
-კენ (-ḳen, “towards”)	ხისკენ (xisḳen)	ხეებისკენ (xeebisḳen)
-გან (-gan, “from/of”)	ხისგან (xisgan)	ხეებისგან (xeebisgan)
-ადმი (-admi, “in relation to”)	ხისადმი (xisadmi)	ხეებისადმი (xeebisadmi)
instrumental-case postpositions	singular	plural
-დან (-dan, “from/since”)	ხიდან (xidan)	ხეებიდან (xeebidan)
-ურთ (-urt, “together with”)	ხითურთ (xiturt)	ხეებითურთ (xeebiturt)
adverbial-case postpositions	singular	plural
-მდე (-mde, “up to”)	ხემდე (xemde)	ხეებამდე (xeebamde)

Derived terms

• ხის ნახშირი (xis naxširi)

Laz

Alternative forms

• ხეფე (xepe) — Atina

Etymology

From Proto-Georgian-Zan *qe(l)-.

Pronunciation

• IPA^(key): /xɛ/
• Hyphenation: ხე

Noun

ხე • (xe) (plural ხეფე, Latin spelling xe) (Vizha, Artasheni, Vitse–Arkabi, Khopa–Batumi, Chkhala)

1. (upper extremity, upper limb); hand and/or arm

   Synonyms: ხანჭალი (xanç̌ali), კლავი (ǩlavi) — arm

   ხე ობონუ შენი ბერეს წკარი გელობამს

   xe obonu şeni beres ǯǩari gelobams

   S/he pours water on the child's hand to wash her/his hands

   პაპულის ლუმჯიშა მუსაჶი ხეზ ელოქაჩუნ

   p̌ap̌ulis lumcişa musafi xez elokaçun

   The Qur'an is under my grandfather's arm(limb) until the evening

   ფორჩაში შლოპერი ხე წკარითე ნუნახუმს

   porçaşi şlop̌eri xe ǯǩarite nunaxums

   She washes the soiled sleeve(arm) of the shirt with water

Declension

Declension of ხე (xe) (see Laz declension)

	singular	plural
absolutive	ხე (xe)	ხეფე (xepe)
ergative	ხექ (xek)	ხეფექ (xepek)
dative	ხეს (xes)	ხეფეს (xepes)
genitive	ხეშ(ი) (xeş(i))	ხეფეშ(ი) (xepeş(i))
directive	ხეშე (xeşe)	ხეფეშე (xepeşe)
ablative	ხეშენ (xeşen)	ხეფეშენ (xepeşen)
locative	ხეს (xes)	ხეფეს (xepes)
instrumental	ხეთენ (xeten)	ხეფეთენ (xepeten)

Notes: dialects may differ on declension.

Derived terms

• ოთხო ხე ნიჩანამს (otxo xe niçanams)
• ხე გოსვერი (xe gosveri)
• ხე გუნძე უღუნ (xe gunże uğun)
• ხე ელაჩამს (xe elaçams)
• ხე ელაჩანს (xe elaçans)
• ხე ელაჩაფს (xe elaçaps)
• ხე ელაჭიშუნ (xe elaç̌işun)
• ხე ილაჩაფს (xe ilaçaps)
• ხე სვერი (xe sveri)
• ხებიგონი (xebigoni)
• ხებოლი (xeboli)
• ხეზ დელუველუნ (xez deluvelun)
• ხეზ დოლუველუნ (xez doluvelun)
• ხეზ დოლულამს (xez dolulams)
• ხეზ ვარნაღენ (xez varnağen)
• ხეზ ოხოსქიდუნ (xez oxoskidun)
• ხეთერსი (xetersi)
• ხეკოტი (xeǩoťi)
• ხეკოტილი (xeǩoťili)
• ხემენცხული (xemenʒxuli)
• ხემეჩანერი (xemeçaneri)
• ხეჟინდო (xejindo)
• ხეტაბუ (xeťabu)
• ხეფათიღი (xepatiği)
• ხექური (xekuri)
• ხეშ ტაბუ (xeş ťabu)
• ხეშ ტატი (xeş ťaťi)
• ხეშა ვარმუხთამს (xeşa varmuxtams)
• ხეშალი (xeşali)
• ხეშბურთი (xeşburti)
• ხეშენ ვარმუხთამს (xeşen varmuxtams)
• ხეში გალე (xeşi gale)
• ხეში კაპულა (xeşi ǩap̌ula)
• ხეში ჟინ (xeşi jin)
• ხეჯერი (xeceri)

Further reading

• Adjarian, H. (1898) “Étude sur la langue laze”, in Mémoires de la Société de Linguistique de Paris (in French), volume X, page 396
• Kiria, Č̣abuḳi, Ezugbaia, Lali, Memišiši, Omar, Čuxua, Merab (2015) Lazur-megruli gramaṭiḳa [Laz–Mingrelian Grammar] (in Georgian), Tbilisi: Gamomcemloba Meridiani, page 887
• Klaproth, Julius (1823) Asia polyglotta, Paris: A. Schubart, page 123: “Ke, cheb”
• Kojima, Gôichi (2012–) “xe”, in Temel Lazca-Türkçe Sözlük Taslağı‎^[1] (in Turkish)
• Marr, N. (1910) “ხე”, in Грамматика чанского (лазского) языка с хрестоматией и словарем [Grammar of the Chan (Laz) Language with a Reader and a Dictionary] (Материалы по яфетическому языкознанию; 2) (in Russian), Saint Petersburg: Academy Press, page 230a
• Tandilava, Ali (2013) “ხე”, in Merab Čuxua, Natela Kutelia, Lile Tandilava, Lali Ezugbaia, editors, Lazuri leksiḳoni [Laz Dictionary]‎^[2], online version prepared by Levan Vašaḳiʒe, Tbilisi

Mingrelian

Etymology

From Proto-Georgian-Zan *qe(l)-.

Noun

ხე • (xe) (plural ხელეფი)

1. hand

Related terms

• ხუ (xu, “fist”)

Further reading

• Kajaia, Otar (2005) “ხე”, in Megrul-kartuli leksiḳoni [Mingrelian–Georgian Dictionary], online version prepared by Joost Gippert, Frankfurt am Main, published 2001–2004, page 1954
• Kipšidze, Iosif (1914) “ხე”, in Грамматика мингрельского (иверского) языка с хрестоматией и словарем [Grammar of the Mingrelian (Iverian) Language with a Reader and a Dictionary] (Материалы по яфетическому языкознанию; 7)‎^[3] (in Russian), Saint Petersburg: Academy Press, page 400a
• Kiria, Č̣abuḳi, Ezugbaia, Lali, Memišiši, Omar, Čuxua, Merab (2015) Lazur-megruli gramaṭiḳa [Laz–Mingrelian Grammar] (in Georgian), Tbilisi: Gamomcemloba Meridiani, page 887
• Kobalia, Alio (2010) “ხე”, in Merab Čuxua, Nona Kobalia, Nana Kobalia, editors, Megruli leksiḳoni [Mingrelian Dictionary] (Ḳolxuri seria; 7)‎^[4], online version prepared by Manana Buḳia, Tbilisi: Artanuji, →ISBN
• Pipia, Daniel (2008) “ხე”, in Tamaz Pipia, Givi Boǯgua, editors, Megruli saleksiḳono masalebi [Megrelian dictionary materials] (Ḳolxuri seria; 3)‎^[5], online version prepared by Manana Buḳia, Tbilisi: Artanuji, →ISBN

Old Georgian

Etymology

A Nakh borrowing, compare Proto-Nakh *xеᶰ. Borrowed сlearly after the 5th century. The word displaced native ძელი (ʒeli) in the sense "tree".

Noun

ხე • (xe)

1. tree

Descendants

• Georgian: ხე (xe)

References

• Abulaʒe, Ilia (1973) “ხე”, in Ʒveli kartuli enis leksiḳoni (masalebi) [Dictionary of Old Georgian (Materials)]‎^[6] (in Georgian), Tbilisi: Metsniereba, page 561
• Fähnrich, Heinz (2022) Der Erbwortschatz der nachischen Sprachen im Kaukasus [The inherited vocabulary of Nakh languages in the Caucasus] (in German), Wiesbaden: Reichert Verlag, page 9
• Klimov, G. A., Xalilov, M. Š. (2003) Словарь кавказских языков. Сопоставление основной лексики [Dictionary of Caucasian Languages. A comparison of the Basic Vocabulary] (in Russian), Moscow: Vostochnaya Literatura, →ISBN, pages 212–213
• Orbeliani, Sulxan-Saba (1685–1716) “ხე”, in S. Iordanišvili, editor, Siṭq̇vis ḳona kartuli, romel ars leksiḳoni [Collection of Georgian words, that is a dictionary]‎^[7], Tbilisi: Georgian SSR print, published 1949, page 466